مصاحبه با هوشنگ سیحون-4
چه علتی باعث شده که مساجد نمای خارجی نداشته باشند؟
یک نکته مهم در مورد عملکرد مسجد باید در اینجا ذکر بشود و آن اینست که مساجد یک کارکرد اجتماعی و گاهی اوقات سیاسی و اقتصادی دارند و محلی هستند که اضافه بر انجام عبادات، مرکز برخورد افراد و عقاید و مباحثات و درس بوده است. بنابراین کراکرد مسجد طوری است که در بافت شهری قرار می گیرد، یعنی محل تردد اشخاص بوده بطوری که وقتی می خواستند از یک کوچه به کوچه دیگر بروند گاهی اوقات می بایست از وسط مسجد عبور می کردند. مسجد شاه (امام) تهران همین حالت را دارد و یک حالت اجتماعی خاص دارد. وقتی عملکرد یک واحد ساختمانی اینطور می شود، قاعدتا بایستی ارتباط و بستگی آن با بافت شهری خیلی تنگ تر و نزدیک تر باشد.
در خاور دور بودائی ها برای انجام مراسم مذهبی معبد می سازند که ارتباطی با جامعه ندارد و یک بنائی است دور از جامعه، بطور که باید از پله های زیاد بالا بروند و مراسم مذهبی خود را در آن اجرا کنند، ولی مسجد اینطور نیست و در قلب شهر و جامعه و چسبیده به خانه و بازار و کوچه های تنگ و تاریکی است که خانه و بازار و مدرسه را بهم ارتباط می دهد. پس قصد و نیت مسجد اینست که در بافت خود شهر قرار بگیرد.
اما اینکه چرا نمای خارجی ندارد باید گفت که نمای بیرونی مسجد از جنس و سبک همان خانه و مغازه گلی است و این داخل است که خود نمائی می کند و عظمت خود را از داخل نشان می دهد که خیلی جالب است. البته بعضی اوقات استثناء هم دارند مثل مسجد شاه اصفهان در میدان نقش جهان که درِ ورودی مسجد، که در طول میدان واقع شده، یک نمای خارجی دارد و شامل یک سردرب و مناره ای می شود که در دو طرفش سکوئی قرار گرفته و کاشیکاری شده است. مسجد شیخ لطف الله هم تقریبا همین حالت را دارد ولی چون کوچکتر و کم اهمیت تر از مسجد شاه بوده، نمای آن نیز کوچکتر و کمتر است. نمای کاشی کاری فعلی آن نیز مال زمان خودش نیست و زمان خودش سردرب بدون کاشی و با گچ بری داشته که عکس هایش هم هست. این کاشیکاری ها متعلق به زمان پهلوی است. ولی استثناء نادر است و بیشتر مساجد همانطوری هستند که قبلا عرض کردم.
ادیان در زمینه معماری چه نقشی داشتند؟ آیا می توانیم یک سبک معماری را با پسوند و یا پیشوند دینی خطاب کنیم، مثلا بگوئیم "معماری اسلامی"، معماری مسیحی" معماری کلیمی" یا "معماری بودائی"؟
این نوع واژه گذاری غلط است، کما اینکه وقتی به تاریخ نگاه می کنید نمی گوئید "معماری مسیحی" و کلیسا ها را بر اساس دوران تاریخی و کشور خاص ارزیابی می کنند مثلا "معماری رنسانس ایتالیا"، "معماری گوتیک آلمان" یا "معماری گوتیک فرانسه"و الی آخر.
بکار گیری واژه معماری اسلامی صحیح نیست. معماری باید روی منطقه جغرافیائی و فرهنگ ملی خاص نامگذاری شود. اینکه می گویند "معماری اسلامی" روی غرض خاصی بوجود آمده است. هیچگاه شنیده نشده بگویند معماری مسیحی یا معماری یهودی یا معماری بودائی.
سهم اصلی معماری ممالک مسلمان از معماری ایرانی ناشی می شده و برای کمرنگ کردن آن از واژه "اسلامی" استفاده می کنند همانطوری که نام خلیج فارس را که صدها سال است به این نام شناخته می شود را عمدا می خواهند خلیج عربی بگذارند.
برخی ممالک عربی پول بادآورده نفت را می دهند و توی نمایشگاه ها و نوشته ها و کتب تاریخی پولها خرج می کنند که اسم "هنر اسلامی" و "معماری اسلامی" را رایج کنند. چند سال پیش در سوئیس نمایشگاهی تحت عنوان "هنر اسلامی" برپا شده بود ولی 98 درصد آن آثار هنری منحصر به ایران بود و در کنارش هم یک چرخ چاه از عربستان هم گذاشته بودند، همین و بس. این تعصبات خاص است که پول می دهند و برای خودشان سهم می خرند، آنهم از سهم هنر ایران.
باضافه، ممالک مسلمان از اندونزی تا مراکش و از ترکستان در غرب چین تا وسط آفریقا و حتی قسمتی از اروپا با تفاوت های بسیار فاحش جغرافیائی، فرهنگی و تاریخی قرار گرفته اند که هیچ شباهتی فی المثل بین معماری اندونزی با معماری سنگال وجود ندارد و لذا نمی توان از چیزی به نام "معماری اسلامی" نام برد. صرف وجود مساجد، آنهم با سبک های مختلف و گاها متضاد در این کشورها توجیه کننده استفاده از واژه فوق نمی شود.
